تاوان تعرض ، حقایق تکان دهنده درباره سیل امامزاده داوود(ع) - وبلاگ دلند چت

به گزارش وبلاگ دلند چت، خبرنگاران : عضو کارگروه حقوقی هیأت ویژه گزارش ملی سیلاب های سال 1398 گفت: نباید تعجب کنیم در امامزاده داوود سیلاب جاری شد، باید تعجب کنیم چرا یک مهمانسرا آن جا ساخته شده است، در جاهایی که خسارت سیل زیاد است به شکل گسترده به حریم بستر رودخانه ها تعرض شده و معمولاً تعرضات گسترده را دستگاه های دولتی یا شبیه دولتی می توانند انجام می دهند.

مظاهر گودرزی: باران که بارید سیلاب ها در شهرهای مختلف جاری شدند، اما انگار کسی از خطر آن خبر نداشت، صبح که شد همه دیدند همین منطقه امامزاده داوود را آب برده، زائران در سیلاب جان دادند و خسارت میلیاردی روی دست مردم و دولت باقی ماند. این سناریور تکراری است، دقیقا همین اتفاقات سال 1398 رخ داد، مسافران نوروزی در شیراز و چند شهر دیگر اسیر هجوم سیل شدند، روستاها به حصر آب درآمدند و باز جان های زیادی قربانی شد، اما چرا؟

همان سال 1398 حسن روحانی، رئیس جمهور وقت تصمیم گرفت برای این چراها پاسخ های منطقی پیدا کند، از دانشگاهی ها کمک خواست تا وارد گود شوند، بعد از حدود 10 ماه، گزارش ملی سیلاب ها منتشر شد، گزارشی که اگرچه به نظر می رسد نتایج آن چندان کاربست عملی پیدا نکرد اما حداقل پاسخ های روشنی باقی گذاشت.

برای بررسی بخشی از این گزارش به پای صحبت های عضو کارگروه حقوقی هیأت ویژه گزارش ملی سیلاب های سال 1398 نشستیم؛ صادق جمالی، پژوهشگر حقوق محیط زیست در گفت وگو با خبرآنلاین معتقد است پیش بینی و کاهش خسارت سیلاب ها از تکالیف قانونی وزارت نیرو است که در تمام سه دهه گذشته آن را انجام نداده.

این کارشناس رسمی دادگستری در امور مهندسی آب به خبرآنلاین می گوید: تا وقتی که دستگاه ها وظایف قانونی خود را انجام ندهند، در صورت بروز سیلاب های مشابه، چنین فجایعی دوباره تکرار خواهد شد. هنوز برآورد خسارت سیلاب های اخیر مشخص نشده اما می گردد گفت اگر بیشتر از خسارت سیلاب سال 1398 نباشد کمتر هم نخواهد بود.

متن کامل گفت وگو در ادامه آمده است.

آقای جمالی چرا سال 98 دولت وقت تصمیم گرفت گروهی از دانشگاهی ها را برای بررسی سیل دور هم جمع کند؟

سیلاب سال 98 کشته های زیادی داشت، برای همین رئیس جمهور وقت آقای روحانی برای بررسی ابعاد موضوع یک تیم 20 نفره انتخاب کرد.

چه تخصص های در تیم بودند؟

تخصص هایی مانند جامعه شناسی، بازرگانی، هیدرولوژی، مهندسی رودخانه، زیرساخت ها و متخصص های حقوق

شما در کدام کار گروه بودید؟

من در کارگروه حقوقی گزارش سیلاب ها بودم که دکتر هداوند و دکتر محقق داماد هم حضور داشتند، تقریباً یک تیم 50 نفره برای بررسی ابعاد حقوقی سیلاب ها دور هم جمع شدیم.

در چه حوزه هایی بررسی ها را شروع کردید؟

در حوزه های مختلفی مانند کاربری اراضی کشاورزی، رودخانه ها و بخش های مختلف دیگر، در واقع عمده سازمان هایی که گمان می کردیم در وقوع سیلاب دخیل هستند برای بررسی دعوت کردیم. از وزارت نیرو گرفته تا شرکت مدیریت منابع آب، سازمان جنگل ها و مراتع، وزارت کشاورزی، سازمان محیط زیست، سازمان شهرداری ها و دهکمک ها و سازمان مدیریت بحران، همگی را دعوت کردیم.

یعنی در پی مسئولیت هر سازمان در وقوع سیلاب ها بودید؟

بله اما از همان موقع چالش ما شروع شد، چراکه تمام سازمان ها در پی فرافکنی بودند، هرکدام می خواستند مسئولیت ها، قصور و تقصیرها به گردن دیگری بیندازند. ما هم به عنوان کارگروه حقوقی موظف بودیم به بحث قصور و تقصیرها پاسخ بدهیم، تقریباً حدود 9 ماه کار مستمر انجام شد. ما در خصوص وزارت نیرو و تکالیف این سازمان براساس قوانین موجود بسیار بررسی کردیم. سال 1370 قانون تشکیل کمیته ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی داریم، در سال 1382 طرح جامعه امداد و نجات کشور را داریم، و همچنین سال 1387 قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران را داشتیم، سعی کردیم مسئولیت ها را براساس این قوانین بررسی کنیم. در همه این قوانین با توجه به بحران های مختلف هر سازمان مسئولیت های خودش را دارد. مثلاً مسائل امنیتی به وزارت کشور واگذار شده است، یا بحران بیماری های واگیردار به وزارت بهداشت واگذار شده است.

درخصوص سیلاب ها چطور؟

نکته همین جا است، در خصوص سیلاب ها مسئولیت کارگروه هایی که ذیل این قوانین است به وزارت نیرو داده شده است، بنابراین جایگاه این وزارتخانه درباره وقوع سیلاب مهم است.

نتایج بررسی های شما چه شد؟

شاید بگردد گفت بالای 80 درصد تکالیف مربوط به مدیریت سیلاب از طرف وزارت نیرو در تمام دوره ها انجام نشده بود.

چه تکالیفی باید برای مدیریت سیلاب ها انجام می شد؟

یکی بحث ایجاد بانک اطلاعات تخصصی سیل و خسارت های ناشی از آن بود، این اطاعات نه به صورت جامع بلکه به صورت پراکنده از طریق برخی شرکت ها جمع آوری شده بود، بنابراین هیچ دسترسی به اطلاعات سیل وجود نداشت فقط یکسری اطلاعات در استان ها بود، درصورتی که بحث سیل اصلاً استانی نیست، سیل بحث حوزه ای و مربوط به رودخانه است، چراکه یک رودخانه ممکن است سه استان را دربر بگیرد.

یک بخش درخصوص مطالعات و پژوهش بود، یعنی انجام مطالعات مورد نیاز درخصوص کاهش خسارت سیل و مشخص دستگاه های اجرایی مربوطه برای کاهش خسارات. همین ناهماهنگی هایی که درخصوص سیلاب اخیر رخ داد را توجه کنید، دقیقاً به این مسئله برمی گردد که دستگاه ها وظایف خودشان را نمی دانند، اگر این کارها اجرا شده بود شما نمی دیدید که یک نفر که نه مسئولیت و نه سمتی دارد با کت و شلوار راه بیفتد برود محل وقوع سیل، چراکه در آن صورت جایگاه قانونی و وظایف افراد مشخص بود.

اگر دستگاه ها وظایف خود را می دانستند شما نمی دیدید که یک نفر که نه مسئولیت و نه سمتی دارد با کت و شلوار راه بیفتد برود محل وقوع سیل

یک موضوع مهم درخصوص پیشگیری از سیلاب ها تهیه نقشه های پهنه بندی سیلاب است، این نقشه ها کمک می کند شما بتوانید پیش بینی کنید وقتی یک سیلاب می خواهد رخ دهد چه نقاطی را بیشتر تحت تاثیر قرار می دهد و کدام نقاط بحرانی تر هستند، تا برای جلوگیری از افزایش خسارت اولویت ها را در نظر بگیرید. این نقشه ها وجود نداشت و مسئول تهیه آن طبق قانون وزارت نیرو است.

برنامه ریزی و مطالعه ایجاد سیستم پیش بینی و هشدار سیل از دیگر تکالیف بود که باید انجام می شد، ولی در این باره هم اقدامی انجام نشده بود. هیچ اقدامی درباره نرم افزارهای لازم در زمینه پیشگیری و کنترل سیلاب وجود نداشت، درخصوص آموزش روبروه با سیلاب وزارت نیرو وظایفی دارد که دراین باره هم باز اقدامات خوبی انجام نشده بود.

سال 1398 که ما این موارد را بررسی کردیم متوجه شدیم در سه دهه گذشته اقدامات زیادی انجام نشده، ما متوجه شدیم درخصوص سیلاب حاکمیت قانون خدشه دار است و عملاً نگاه دستگاه های دولتی به قوانین بر اساس منفعت سازمانی است تا منفعت عمومی، یعنی بررسی می کنند اگر یک قانون را اجرا کنند چقدر برای شان سود یا زیان دارد. نظارت دقیقی هم روی عملکرد این دستگاه ها وجود ندارد.

بعد از این ارزیابی ها به چه نتایجی رسیدید؟

بعد از تحلیل به یکسری مسائل رسیدیم، مثلاً چیزی که سبب افزایش خسارت های سیل شده بود، به ویژه در استان گلستان و خوزستان، مدیریت مخازن سدها بود. یعنی عملاً سوء مدیریت منابع آب برای ما اثبات شد. بحث حریم بستر رودخانه ها بسیار مهم بود، در بررسی های ما متوجه شدیم از دهه 50 که وزارت نیرو مکلف به مشخص حریم بستر رودخانه ها بود اما عملاً حریم بستر بخش عمده ای از روخانه های کشور مشخص نشده است. همین الان بسکمک از رودخانه ها که در سطح استان تهران هستند، یعنی در مرکز کشور قرار دارند، حریم بسترشان مشخص نشده و هنوز به صورت موردی استعلام گرفته می گردد.

درخصوص مجوزها و قوانین مربوط به اجاره و واگذاری ها، وزارت نیرو مکلف است در دوره های 5 ساله مجوزهای بهره برداری از شن و ماسه بستر رودخانه ها و آثار این بهره برداری را در بالا دست و پایین دست رودخانه بررسی کند، چراکه میزان این بهره برداری ها در در مواقع سیلاب می تواند آثار تخریبی داشته باشد، اما متاسفانه حتی یک گزارش در این رابطه حتی در یک استان هم نداشتیم، به طور خاص یکی از دلایل افزایش خسارت سیلاب در استان گلستان همین معادن شن و ماسه در رودخانه های آن محدوده بود اما هیچ گزارشی درخصوص آثار این بهره برداری ها در زمان وقوع سیلاب در 40 سال گذشته وجود نداشت.

یکی دیگر از آسیب های روبروه با سیلاب وجود نهادهای موازی بود، نهادهایی که وقتی سیل راه می افتد همگی عکس و فیلم می گیرند اما از زیر بار مسئولیت شانه خالی می کردند و حتی می گفتند تکالیف و مسئولیتی نداریم.

چه پیشنهادهایی در گزارش مطرح کردید؟

پیشنهاد دادیم سازوکار نظارتی ایجاد گردد تا دستگاه ها را براساس تکالیفی که قانون برای آن ها مشخص کرده مرتباً ارزیابی کنند. همچنین اصلاح ساختارها را متناسب با قوانین مطرح کردیم، تدوین سند جامع مدیریت ریسک و بحران سیل را پیشنهاد دادیم.

بحث نیروی انسانی متخصص را مطرح کردیم، در بررسی های ما وزارت نیرو در خصوص سیل دچار ضعف نیروی متخصص است و نیروی این وزارتخانه به ابعاد موضوع اشراف ندارند، چون این وزارتخانه یک مجموعه مهندسی است نگاه و راهکارهای شان در هر موردی نگاه سازه ای است، در شرایط مختلفی مانند سیل یا خشکسالی دنبال سدسازی هستند.

تقویت پژوهشکده سوانح طبیعی را پیشنهاد دادیم تا بتواند جایگاه نظارتی داشته باشد. رویکردهای غیرسازه ای در مدیریت سیلاب را مطرح کردیم، بازنگری کامل در مجوزهای برداشت از مصالح رودخانه ای را با رویکرد وضع قوانین سختگیرانه تر پیشنهاد دادیم. افزایش آگاهی و آموزش عمومی در روبروه با سیل را مطرح کردیم، چیزی که خیلی تاکید کردیم، ارزیابی زیست محیطی در طرح های آبی بود، چراکه تغییرات کاربری می تواند سبب بروز سیلاب گردد.

گاهی اقدامات یک استان سبب افزایش خسارات سیل در استان همجوار می شد، لذا مطرک کردیم رویکرد استانی که در مدیریت آب کشور وجود دارد اشتباه است، مدیریت آب استانی باید تغییر کند و براساس حوضه آبریز رودخانه ها باشد، یعنی در بحث سیلاب باید در کل حوضه مورد توجه قرار بگیرد.

این اقامات اجرا شده است؟

در این دو سال گذشته اطلاعات غیرمستقیمی که دارم، می دانم که این کارها انجام نشده است. هیأت ویژه بررسی سیلاب از نظر قانونی یک دوره شش ماهه صلاحیت داشت تا این موارد انجام گردد، البته یک دوره سه ماهه هم تمدید شد تا تکالیف خود را انجام دهد، اما بعد از این که گزارش خود را تحویل داد هیأت دیگر جایگاه قانونی ندارد. آن موقع هم گفته شد برای اینکه زحمات این کارگروه ها به نتیجه برسد نیاز است نتایج این آسیب شناسی ها پیگیری و رصد گردد، چون عملاً هیچ بازخوردی مناسبی نداشت و ما هیچ اطلاعاتی از انتها پیشنهادات نداریم که چند درصد از آن ها اجرا شده است.

هنوز برآورد خسارت سیلاب های اخیر مشخص نشده اما می گردد گفت اگر بیشتر از سیلاب سال 1398 نباشد کمتر هم نخواهد بود.

البته من می توانم بگویم با توجه به روندی که دیدم کاری انجام نخواهد شد، چون آن روزها کارگروه حقوقی صریحاً گفت برای اجرای یک قانون نیاز است ساختارهای درون دستگاه ها یکسری تغییراتی داشته باشد، چون با رویه های سابق نمی گردد قانون تازه را اجرا کرد. در جلسات گفتیم وزارت نیرو برای اجرای قوانین تازه نیاز به تغییر ساختارها دارد، بنابراین با توجه به این که ساختارهای وزارت نیرو درهمین دو سه سال اخیر تغییری نکرده عملاً می گردد گفت اگر هم تکالیفی برعهده وزارتخانه وجود داشته هیچ اقدامی صورت نگرفته است.

خسارت سیل اخیر هم به دلیل عدم رعایت همین نکات بود؟

ما در همان گزارش مواردی را مطرح کردیم که در خسارت سیل اخیر هم فقدان آن ها را می گردد دید. آن جا صریحاً ذکر کردیم که با ادامه شرایط فعلی و تا وقتی که دستگاه ها وظایف قانونی خود را انجام ندهند، در صورت بروز سیلاب های مشابه چنین فجایعی دوباره تکرار خواهد شد. هنوز برآورد خسارت سیلاب های اخیر مشخص نشده اما می گردد گفت اگر بیشتر از سیلاب سال 1398 نباشد کمتر هم نخواهد بود.

در آن گزارش به فقدان حاکمیت قانون اشاره کردیم و گفتیم دستگاه ها وظایف خود را انجام نمی دهند، در همین سیل اخیر درخصوص هشدارهایی که داده شد خیلی ضعیف عمل شد، البته هنوز گزارش ارزیابی ها منتشر نشده و نمی گردد درباره عملکردها نتیجه گیری کرد، لذا بررسی اقدامات مدیریت بحران نیاز به یک تیم دارد تا اقدامات این سازمان را چند روز قبل و بعد از سیلاب بررسی کند، تا با گزارش مستند بگردد عملکرد آن ها را قضاوت کرد، فقط الان یک مجموعه ای از ناهماهنگی های بین دستگاهی را در سیلاب اخیر می بینیم که در سیلاب سال 1398 هم بود.

یعنی اگر اقداماتی که شما در گزارش نهایی پیشنهاد داده بودید انجام می گردد حجم خسارت های سیل اخیر کم می شد؟

بله قطعاً، مثلاً اگر فقط سیستم های پیش بینی هشدار سیل بود خیلی خسارت ها را کاهش می داد، پیش بینی و هشدار سیل تکلیفی بوده که از سال 1382 باید انجام می شده، یعنی باید یک سیستم متمرکز پیش بینی و هشدار سیل از 20 سال گذشته وجود می داشت درحالی که بعد از 20 سال هنوز انجام نشده است. اگر بحث پهنه بندی سیلاب اجرا شده بود در مدیریت سیل به خوبی کمک می کرد.

نفوذ به حریم رودخانه ها در سال های اخیر زیاد شده چقدر این مورد در افزایش خسارت سیلاب ها نقش دارد؟

بله، مثلاً در سیل امامزاده داوود به طور مشخص دیدیم طرح توسعه ای که در آن منطقه اجرا شده عملاً در بستر فعال رودخانه است، بنابراین ما نباید تعجب کنیم در امامزاده داوود سیلاب جاری شد، باید تعجب کنیم چرا یک مهمانسرا آن جا ساخته شده است، در جاهایی که خسارت سیل زیاد است به شکل گسترده به حریم بستر رودخانه ها تعرض شده و معمولاً تعرضات گسترده را دستگاه های دولتی یا شبیه دولتی انجام می دهند، به طور خاص در رابطه با سیل امامزاده داوود حضور اداره اوقاف را آن جا می بینیم. اما ما شاهدیم در خصوص تعرض به حریم فقط برای یک کشاورز مانع ایجاد می گردد، اما چند کیلومتر بالاتر مثلاً فلان دستگاه دولتی یک مجتمع تفریحی ساخته و کاملاً وارد بستر رودخانه شده است، اما با آن ها برخوردی نمی گردد.

همین نگاه تبعیض آمیز سبب نارضایتی عمومی هم شده است، سیل که جاری گردد توجه نمی کند در راستاش امامزاده هست یا یک مجتمع تفریحی، هر چیزی در راستا فعال رودخانه باشد تحت تاثیر قرار می دهد، اما در یک راستا مثلاً شاهدیم 50 تا تعرض به حریم رودخانه اجرا شده، حدود 40 تعرض بسیار گسترده است که از طریق دستگاه های دولتی و شبیه دولتی اجرا شده و مثلاً 10 تعرض هستند که خیلی کم و غیردولتی بوده، اما فقط با آن 10 تعرض به شدت برخورد می گردد.

تعرضات گسترده به حریم رودخانه از طریق دستگاه های دولتی یا شبیه دولتی انجام می گردد، بخواهیم تعرض به حریم رودخانه را گردن یک کشاورز بیندازیم آدرس غلط دادن است.

بخشی از این تعرض ها از طریق خود وزارت نیرو بوده است، ما سیل صالح آباد ایلام را بررسی کردیم، متوجه شدیم وزارت نیرو یک پروژه ایستگاه پمپاژ در بستر رودخانه اجرا کرده بود، یک سال بعد از افتتاح ایستگاه سیل همه را برده بود، حتی پی ایستگاه پمپاژی که چند ده میلیارد برای آن هزینه شده بود را باقی نگذاشت و آب برد، حتی یک کشاورز معمولی هم از نوع شسته شدن حاشیه رودخانه متوجه می شد آن نقطه، نقطه ای بحرانی و سیل خیز است. در بررسی سیل ها مواردی داشتیم که دکل های برق تخریب شده بود، بررسی های ما نشان داد دکل برق را در بستر رودخانه گذاشته اند.

یعنی وزارت نیرو در بستر رودخانه دکل گذاشته بود؟

بله، دکل برق را چه کسی می گذارد، شرکت توانیر می گذارد که برای وزارت نیرو است. چیزی که ما در کارگروه حقوقی تاکید کردم این بود که در موضوعات مختلف سیل اگر قرار است کار اصولی کنیم نگاه مان باید سمت دولت باشد، اگر بخواهیم تعرض به حریم رودخانه را گردن یک کشاورز بیندازیم آدرس غلط دادن است، تعرضات اصلی به رودخانه ها از سوی دستگاه های دولتی است، گاهی زور دستگاه های دولتی هم بهم نمی رسد، مثلاً وزارت نیرو می خواهد با یک تعرض مخالفت کند اما زورش به فلان دستگاه دیگر نمی رسد.

درخصوص تغییرات اقلیمی چطور، خیلی ها می گویند تغییرات اقلیمی در ایران سبب ساز بروز سیل می گردد، قبول دارید؟

نه این حرف ها واقعاً اشتباه است، اساساً این که در کشور تغییر اقلیم دارد صورت می گیرد یا نه نیاز به مطالعات گسترده و نیاز به اطلاعات و بررسی های چندین ساله دارد. 15 سال قبل در جنوب کرمان شاهد همین سیلاب ها بودم، اما دوربین فیلمبرداری نبود تا کسی تصاویر آن را ثبت کند، این سیلاب ها قبلاً هم بوده است، سیلاب و خشکسالی دو روی سکه اقلیم ایران هستند، در نوشته های متعدد تاریخی، در اشعار شعرای ما به این ها اشاره شده است، فقط الان تعرض ما به حریم رودخانه زیاد شده و دوربین ها تصاویر را ضبط می کنند.

درباره همین سیل امامزاده داوود باید گفت، دهه 30 یک سیلاب سنگین آنجا آمده است، در دهه 60 باز سیل امامزاده تکرار شده، الان هم در سال 1401 هستیم، تقریباً هر 30 سال سیل در این منطقه تکرار شده است، یعنی انگار با سیلی با یک دوره بازگشت مجدد روبرو هستیم، اما امروز تعرضات در آن منطقه بیشتر شده بنابراین تخریب ها را بیشتر می بینیم، لذا صحبت از تغییرات اقلیمی برای بررسی سیل های اخیر اشتباه است، ربط دادن سیل به تغییرا اقلیمی برای شانه خالی کردن مسئولان از زیر بار مسئولیت شان است، حتی از سوی برخی از اشخاص هم گه گفته می گردد هدف مند است.

شما گفتید سهم زیاد آسیب سیلاب ها به عملکرد وزارت نیرو در تمام سه دهه گذشته برمی گردد، اما به غیر از این وزارتخانه چه دستگاه های دیگری نقش دارند؟

سازمان جنگل ها و مراتع در خصوص تغییر کاربری زمین ها اهمیت دارد، به هرصورت باید بررسی گردد شرایط پوشش گیاهی و تغییر کاربری های اجرا شده چه تاثیری در سیلاب ها دارد، خود سازمان مدیریت بحران، وزارت کشاورزی، سازمان حفاظت از محیط زیست، وزارت کشور جزو آن هایی هستند که عملکردشان در وقوع و خسارت سیلاب مهم است.