آیا آتشکده نیاسر کاربرد نجومی و تقویمی دارد؟ - وبلاگ دلند چت

به گزارش وبلاگ دلند چت، ایرنا/ بدنبال آخرین خبرهای بدست رسیده، این پرسش مطرح می شود که آیا آتشکده نیاسر کاربرد نجومی و تقویمی دارد؟

چارطاقی ها، سازه هایی کهن از دوره ایران باستان هستند. اگر چه نمیتوان به صراحت گفت ولی بسیاری بر این باور هستند که این سازه ها، بناهای آئینی قبل از اسلام در ایران بوده اند. آتشکده نیاسر (شماره ثبت ملی 316 سال 1317) یکی از سالم ترین نمونه های برجای مانده در ارتفاعات نیاسر کاشان بجا مانده از اواخر دوران اشکانی و اوایل دوران ساسانی است، کارکرد و عنوان صحیح آن آتشکده اما اساس معماری آن بر مبنای چارطاقی طراحی و ساخته شده است و به گفته منابع بومی و محلی یک آتشدان با ارتفاع تقریبا 1.5 متر هم داشته است.

آتشکده نیاسر که در رده یکی از معروف ترین چهارطاقی های ایران قرار گرفته است، از دو جهت مهم است یکی از نظر استحکام در معماری است، زیرا به عنوان یک بنای با قدمت حدود دو هزار سال همچنان پابرجا است و دوم اینکه ساختار گنبدی سقف آن است که در قرون بعدی از آن در ساخت بناهای مذهبی همانند کلیساها، مسجدها الگوبرداری شده است. البته بعضی از پژوهشگران برای این بنای باستانی، کاربری هایی مانند نشان راهیابی، بنای یادبود، آتشگاه و قبر بزرگان، رصدخانه و حتی بنایی که با آن میتوان اعتدالین و انقلابین را معین کرد، مطرح نموده اند.

در این زمینه با ایرج صفایی، مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان که در شهر نیاسر قرار گرفته است، گفت و گو کردیم. او طی یک دهه تحقیق میدانی و تمرکز بر طراحی و معماری بنا و عکاسی از طلوع خورشید در روزهای نخستین هر فصل سال مقاله ای با عنوان نقدی بر نظریه معین ابتدای فصلها در آتشکده نیاسر منتشر کره است.

نوروز و یلدا طلوع خورشید را از زوایه آتشکده عکاسی کردم

صفایی پیرامون اینکه آیا آتشکده نیاسر کاربرد نجومی و تقویمی دارد؟ گفت: از زمان راه اندازی رصدخانه دانشگاه کاشان در نیاسر در سال 1385 که مسئولیت این مکان علمی و پژوهشی را برعهده گرفتم، درباره نظریه رضا مرادی غیاث آبادی که به عنوان پژوهشگر آزاد درباره چارطاقی های ایران از جمله آتشکده نیاسر انجام داده، بیطرفانه تحقیقاتی را شروع کردم.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان گفت: این پژوهشگر نظریه خود را در دو کتاب بناهای تقویمی و نجومی ایران (رصدخانه های ایران) و چارطاقی ها در خصوص آتشکده نیاسر این گونه بیان می نماید که زاویه قرارگیری و تناسبات سازه آتشکده نیاسر طوری است که طلوع خورشید در روز نخست هر فصل بر محورهای خاصی از بنا انطباق داشته و از این رو، قابلیت معین شروع فصل ها را دارد.

وی اعلام کرد: در ابتدا این نظریه را پذیرفته بودم، اما معتقد بودم مبانی محاسبات این نظریه دارای اشتباهاتی است که نیازمند آنالیز و توجه به آن از زوایای معین دارد. به همین منظور در یک دوره تحقیقاتی بیش از یک دهه گذشته در نوروز و شروع تابستان بعلاوه در زمان شروع پاییز و حتی یلدا زمستان (اعتدالین و انقلابین) در نیاسر ماندم و بر روی آتشکده تمرکز کردم. از چند روز پیش از شروع هر فصل طلوع آفتاب را از منظر و زاویه بسته میان ستون های آتشکده رصد، عکاسی و ثبت کردم.

انقلاب تابستانی و زمستانی | نگارش و تدوین نخستین زیج جهان در دوران ساسانی

صفایی در شرح انقلابین و اعتدالین گفت: در گاهشماری ایرانی، انقلاب تابستانی تقریبا منطبق یکم تیر ماه و در شروع فصل تابستان است، یکم فروردین و اول مهرماه هم که طول شب و روز برابر است اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی می نامند و شروع فصل زمستان را در اول دی ماه را هم انقلاب زمستانی می گویند.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان گفت: انقلاب تابستانی یک روز یا یک شب نیست، بلکه مانند زمان سال تحویل یک لحظه از 31 خرداد تا اول تیر یا به عبارتی بطور میانه بعد از 92 روز و 18 ساعت از تحویل سال تازه رخ می دهد.

وی گفت: در لحظه تحویل سال یا همان اعتدال بهاری زاویه میل خورشیدی صفر است و بعد از آن شروع به افزایش می نماید که بیشترین مقدار آن در زمان وقوع انقلاب تابستانی است که باعث بوجود آمدن طولانی ترین روز سال می گردد. در انقلاب تابستانی زاویه میل خورشید بیش از هر زمان دیگر (تقریبا به مقدار 23.5 درجه) است. از لحظه وقوع انقلاب تابستانی زاویه میل خورشید شروع به کاهش می نماید و حرکتش معکوس می گردد و به مرور طول روز کوتاه و طول شب بیشتر می گردد.

صفایی با بیان اینکه برای گاهشماری خورشیدی در ایران باستان از ابزارهای دقیقی استفاده می کردند، اضافه کرد: تقویم امروزی میراث آن موقع بوده که منجمانی در قرون بعدی آن را احیا کردند، حتی در دوران ساسانی نخستین زیج جهان در ایران نگارش و تدوین شده است، زیج مجموعه ای کامل از داده های رصدی در بازه زمانی حدود 30 ساله است که بعدها براساس آن تقویم ها را می نگارند.

آتشکده نیاسر دقت لازم را به عنوان رصدخانه ندارد

صفایی به انتشار مقاله علمی خود درباره دقت آتشکده نیاسر در معین اعتدالین و انقلابین اشاره نمود و گفت: در این مطالعات حتی آنالیز مهندسی و نقشه برداری سازه را هم انجام دادم، در ساختار ستون ها به ویژه در پایین آن، در مقدار پایه ها و زاویه میان ستونی دقت آنچنانی وجود ندارد که به راحتی هم قابل تشخیص است. البته استدلال اصلی من در مقاله ام صرفا مهندسی سازه نیست.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان شرح داد: در بعضی از سازه رصدخانه های قدیمی دقت در حد دقیقه و ثانیه قوسی وجود دارد. بنابراین برای یک سازه رصدی دست کم باید دقت در مقدار درجه قوسی باید وجود داشته باشد که مطابق با تحقیق صورت گرفته آتشکده نیاسر این دقت را ندارد.

وی با اشاره به وجود آتشکده های مختلف در اطراف کاشان و نطنز و استان مرکزی و شمال و جنوب شرق کشور گفت: بسیاری از این آتشکده های کشور را از نزدیک مطالعه و نقشه برداری کردم. حتی به زابل مسافرت کردم تا بنای باستانی را که به دهانه غلامان معروف است و بعضی می گویند همان رصدخانه باستانی نیمروزان است، آنالیز کنم که به این نتیجه رسیدم چنین ویژگی در آن سازه وجود ندارد.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان به اصالت و قدمت دانش نجوم و علم هیات نزد ایرانیان اشاره نمود و گفت: ما از هزاران سال پیش گاهشماری خوشیدی را داشتیم، در این گاهشماری ایرانی نام ماه ها برگرفته از کتاب اوستا است این گاهشماری در که طول زمان تکامل یافته است دقیق ترین گاه شماری جهان است.

صفایی گفت: زیج شهریاری به عنوان نخستین زیج ثبت شده در جهان هم در دوره ساسانی نگارش شده است؛ قابل پذیرش نیست بنایی مربوط به همان دوران به عنوان یک سازه مقدار گیری نجومی احداث گردد، اما برای سنجش یک رویداد نجومی، اختلاف محاسبه ای حدود 30تا 60 روز را ثبت کند.

آتشکده نیاسر کاربرد در معین ابتدای فصل ها را ندارد

صفایی گفت: با توجه به محاسبات، مقدار گیری ها و مشاهدات میدانی و بعلاوه تعریف پارامتر سعت مشرق، امتداد طلوع خورشید در شروع هیچکدام از فصل ها بر محورهای آتشکده نیاسر منطبق نمی گردد؛ زیرا در اعتدالین، یعنی روز نخست فصل بهار و پاییز، خورشید از هیچ زاویه خاصی طلوع نمی نماید. بعلاوه در انقلاب تابستانی یعنی روز نخست فصل تابستان و انقلاب زمستانی؛ یعنی نخستین روز زمستان نیز دقت لازم را ندارد.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان شرح داد: براساس محاسبات، عرض جغرافیایی آتشکده نیاسر حدود 34 درجه است. پس، بیشینه سعت مشرق حدود 29 درجه است. یعنی در اولین روز تابستان، خورشید از سمت حدود 61 درجه (نسبت به شمال) و در روز اول زمستان از سمت حدود 119 درجه طلوع می نماید. تغییرات زاویه میل خورشید در روزهای قبل و بعد از انقلابین بسیار کم است.

وی اضافه کرد: مقدار گیری تغییرات سعت مشرق در روزهای شروع ه فصل باید بسیار دقیق باشد. اما نحوه طراحی و قرارگیری ستون های آتشکده نیاسر این دقت را ندارد. یعنی برای حدود یک ماه، به نظر می رسد خورشید تقریباً از یک نقطه طلوع می نماید. بنابراین نمیتوان از آتشکده نیاسر برای معین کردن روز اول تابستان و روز اول زمستان استفاده کنیم.

صفایی با رد کردن رصدخانه بودن آتشکده نیاسر گفت: رصدخانه به جایگاه پژوهشی نجومی گفته می گردد، اما بناهای چارطاقی در ایران و البته آتشکده نیاسر ظاهراً چنین کاربردی نداشته اند. در طول تاریخ ستاره شناسان همیشه دقیق ترین فناوری روز را برای مشاهده و ثبت پدیده های نجومی استفاده میکردند با نگاهی به آتشکده نیاسر میتوان دریافت که ستون های این بنا با چنان دقتی که درخور نجوم آن موقع باشد، ساخته نشده است.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان گفت: رویکرد تقویمی بناهایی که با طلوع و غروب خورشید قرار بوده روز یا روزهای خاصی از سال را معین نمایند باید با مقدار گیری دقیق باشد؛ البته باید در راستای محاسبه دقیق سعت مشرق یا سعت مغرب انجام گردد و نتایج با مشاهده کامل تایید گردد. بنابراین به سادگی نمیتوان کاربری نجومی یا کاربرد تقویمی را به یک بنا نسبت داد. در نتیجه معتقدم که آتشکده نیاسر شاخص دقیقی برای معین شروع بهار و پاییز (اعتدالین) و شروع تابستان و زمستان (انقلابین) نیست.